Ustrój konstytucyjny Islandii

Celem niniejsze monografii jest analiza ustroju konstytucyjnego Republiki Islandii. Oparte ono zostało na analizie aktów normatywnych, w szczególności konstytucji, a także ustaw regulujących organy i instytucje, które stanowią islandzki system polityczny. Koniecznym stało się sięgnięcie do praktyki ustrojowej, zwyczajów i bogatej kultury politycznej tego narodu. Na strukturę opracowania składa się 9 rozdziałów. Poprzedza je wstęp a kończą wnioski i refleksje autora nad ustrojem konstytucyjnym Islandii. W końcu zawiera wykaz wykorzystanych w opracowaniu aktów normatywnych oraz literatury. Konstytucjonalizm islandzki rozwijał się w cieniu i pod wpływem duńskich osiągnięć ustrojowych. Prawo duńskie należy do tzw. kręgu zachodniego nordyckiej kultury prawa. Aneksja Islandii przez Danię w końcu XIV wieku związała losy Islandczyków z tym krajem i jego kulturą prawną do połowy XX wieku, przerywając zarazem rozwój rodzimych instytucji ustrojowych Islandii, których początek sięga X wieku. Jednakże w okresie dominacji duńskiej nastąpił regres w rozwoju rodzimych instytucji prawnych i ustrojowych, szczególnie po roku 1662, kiedy to wyspa stała się formalnie integralną częścią Danii. Dopiero w XIX wieku następuje powrót do rodzimych tradycji ustrojowych. Islandzki system partyjny charakteryzuje się odrębnością, nawet na tle swoich nordyckich sąsiadów. Nie ma tam jednego akt prawnego, który regulowałby status partii politycznych. Pierwsze partie narodziły się pod koniec XIX stulecie jeszcze pod dominacja duńską. Zrazu były to stowarzyszenia, których celem było odzyskanie niepodległości wyspy. Dopiero na początku XX stulecia pojawiły się partie polityczne. Niektóre z nich dotrwały do czasów nam współczesnych. Do nich należą Partia Niepodległości i Partia Postępu. Jednak system partii politycznych ukształtował się po uzyskaniu pełnej niepodległości, czyli po 1944 roku i funkcjonował do końca XX stulecia. Na przełomie XX i XXI wieku nastąpiła znaczna korekta w islandzkim systemie partyjnym. Na scenę polityczną weszły nowe partie o charakterze feministycznym, populistycznym, antyestablishmentowym oraz partie ekologiczne. Przy tej okazji dokonała się fragmentaryzacja systemu partyjnego. Prawo wyborcze na Islandii przejęto od Duńczyków, a wraz zanim zasadę proporcjonalności. Specyfika islandzkiego systemu wyborczego związana jest z nierównomiernym zasiedleniem wyspy. Przejawia się to w tzw. „nadreprezentacji” głosów mieszkańców okręgów wiejskich, które ważą więcej niż głosy uzyskane w okręgach miejskich. Dopiero w latach 1999 i 2013, tj. po dokonaniu zmian w ustawie zasadniczej i ustawy o wyborach do Alþingi, udało się ten problem wyraźnie zniwelować. Islandzki parlament – Alþingi należy do najstarszych zgromadzeń na świecie. Jego początki datuje się na 930 rok. Jego obecna pozycja ustrojowa zdefiniowana została w ustawie zasadniczej, która przyjęła formę ustroju parlamentarnego. Jest parlamentem jednoizbowym i nielicznym bowiem w jego składzie zasiada 63 posłów. A sama izba jest w naszych czasach mocno sfragmentaryzowana politycznie. Podstawową jego funkcją jest ustawodawstwo. Tu izba dysponuje prawem wyłączności ustawodawczej, która jest konsekwentnie przestrzegana w praktyce. Proces ustawodawczy zakłada trzy czytania projektu na forum izby. Istotne znaczenie w tym procesie ustawodawczym posiadają komisje parlamentarne. Praktyka polityczna wskazuje na wysoką dyscyplinę posłów w pracach izby, wysoką kulturę obrad i respektowanie uchwalonego w 2016 roku kodeksu etyki poselskiej. Przedkłada się to na wysoką efektywność prac Alþingi. W ostatnim okresie, tj po doświadczeniach związanych z kryzysem finansowym i bankowym na wyspie, wyraźnie zwrócono uwagę i udrożniono mechanizmy kontroli i nadzoru parlamentu nad władzą wykonawczą. Zaktywizowano funkcjonowanie komisji śledczych w izbie. Odziedziczone po Duńczykach konstytucyjne regulacje dotyczące głowy państwa na Islandii są kanwą żywych dyskusji o formie rządu. Wybierany bezpośrednio Prezydent jest drugim obok Alþingi naczelnym organem legitymizowanym przez naród. Formalnie posiada on szerokie kompetencje. Nader aktywnie uczestniczy w profilowaniu rządu. Jednakże pośród jego kompetencji nie ma uprawnień związanych ze zwierzchnictwem nad siłami zbrojnymi, których Islandia nie posiada. Rząd Islandii funkcjonuje w rytmie parlamentarnego systemu rządów. Przesadza o tym art.1 konstytucji i w pełni potwierdza to praktyka ustrojowa. W większości są gabinetami koalicyjnymi, rzadko jednak mniejszościowymi. Chociaż paradoksalnie praktyka polityczna pokazuje, że są one stabilne. Islandzki wymiar sprawiedliwości, w szczególności ustrój sądów ukształtowany został przez Duńczyków w czasie ich dominacji nad wyspą. I nadal duńskie instytucje w zakresie wprowadzania nowych rozwiązań istotnie wpływają na kształt islandzkiego sądownictwa. Organizacja ustroju sądów na Islandii, ukształtowana przez duńska metropolię, trwała nawet po ogłoszeni pełnej niepodległości w 1944 roku. Istotnych reform dokonano dopiero pod koniec XX wieku kiedy rozpoczęto wprowadzać rozwiązania organizacyjne systemu sądowego przyjęte w innych krajach należących do Unii Europejskiej. Pośród innych organów ochrony prawa podkreślić tu należy wprowadzenie efektywnego mechanizmu równości płci. Uplasowało to Islandię w światowej czołówce w tym zakresie. Warto też zauważyć specyficzną rolę policji islandzkiej. Posiada ona szczególnie szeroki zakres kompetencji, który wykracza poza ramy prewencji, prowadzenia dochodzeń i śledztw. Bowiem posiada ona uprawnienia związane z pobieraniem podatków i ceł. Wykonuje czynności zwykle należące do urzędów stanu cywilnego w innych państwach a nawet uczestniczy w procedurach rozwodowych . Islandzki samorząd lokalny należy do najstarszych na świecie. Jego tradycje sięgają początków X wieku. W czasach nam współczesnych stanowi dobry przykład efektywnego zarządzania lokalnymi sprawami. Znaczą rolę odgrywa tu Stowarzyszenie Samorządu Lokalnego na Islandii, które skupia wszystkie gminy na wyspie. Wiara i praktyki religijne nigdy nie były ważnym elementem duchowości Islandczyków, chociaż chrześcijaństwo zostawiło trwały ślad w kulturze tego narodu. Islandia obok Królestwa Danii nadal zachowuje status Kościoła Państwowego, mającego umocowanie w ustawie zasadniczej. Jednak jej społeczeństwo staje się coraz bardziej laickie. A liczba osób nie należących do żadnego związku wyznaniowego rośnie. Istotnym rysem islandzkiej filozofii rządzenia państwem jest przyjęcie dwu zasad; korporatywizmu i konsensualizmu. Zostały one ukształtowane w kulturze politycznej krajów nordyckich. Składają się na nią instytucje polityczne, swoista mentalność i nade wszystko sposób podejmowania decyzji. U ich podstaw leży rozstrzyganie konfliktów na drodze dyskusji, niekiedy żmudnych, a których efektem jest przyjmowanie konkluzji zadowalających wszystkie strony, i co więcej, przez wszystkich respektowane. Stosowane w praktyce politycznej procedury postępowania wynikają z doświadczeń historycznych i tradycji rozwiązywania konfliktów społecznych, które odrzucają działania radykalne.