Upośledzanie dzieci i młodzieży z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w środowisku edukacyjnym (od oporu do emancypacji)

Problematyka poruszana w monografii odnosi się do zjawiska upośledzania dzieci i młodzieży z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną zarówno w środowisku integracyjnym, inkluzyjnym, jak i specjalnym. Środowisko edukacyjne należy do znaczących systemów społeczno-kulturowych, istotnych aren międzyludzkich interakcji wywierających wpływ na tożsamość osób z niepełnosprawnością. Opierając się na wywiadach przeprowadzonych z rodzicami osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną opracowałam konstruktywistyczno-interpretacyjną teorię ugruntowaną ulokowaną w paradygmacie krytyczno-emancypacyjnym. Początkowym celem podjętych badań jakościowych było poznanie przyczyn i uwarunkowań determinujących przenoszenie dzieci/uczniów z placówek integracyjnych, inkluzyjnych i specjalnych do ośrodków rehabilitacyjno-edukacyjno-wychowawczych (placówka specjalna), co w literaturze metodologicznej określane jest jako punkt uczulający. Zdefiniowany punkt uczulający pozwolił nakreślić pole empiryczne, dotrzeć do danych i sformułować problemy i pytania badawcze. Zatem koncepcja prezentowanych badań umożliwia poznanie przyczyn zmiany środowiska edukacyjnego, a w szczególności ukazanie mechanizmów i determinantów procesu upośledzania osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną (procesu centralnego), który jest zakotwiczony pod powierzchnią deklaracji, pozorowania i działań na rzecz „dobra dziecka”. Upośledzanie jest wytworem, a zarazem konsekwencją zastosowania wielu mechanizmów społecznych, w tym deprywacyjnych, spychających naznaczoną lub/i piętnowaną osobę na obszar demarkacji i marginalizacji. Determinantem interpretowanego procesu jest wielowymiarowa władza-wiedza, jak również dyskurs wpływający na doświadczenia osób z niepełnosprawnością intelektualną i ich rodziców. Jednym z kryteriów władzy są formy dominacji wyzwalające opór dzieci/młodzieży wobec doświadczanego ucisku. Ponadto upośledzanie uwarunkowane jest wielorakimi barierami, które wypaczają rozwój i tożsamość osób z niepełnosprawnością intelektualną, to ograniczanie możliwości, zarówno w aspekcie indywidualnym, jak i społeczno-kulturowym. Istotnym wyznacznikiem tego procesu jest opresyjny, piętnujący i dyskryminujący dyskurs pedagogów oraz pracowników instytucji oświatowych, ich postawy, nastawienia, stereotypy, dysfunkcyjne relacje oraz etykietowanie i medykalizowanie (w tym psychiatryzowanie).