System wspierania innowacyjności i konkurencyjności w Finlandii. Wnioski dla Polski

Przedmiotem niniejszej monografii jest specyfika konkurencyjności i innowacyjności gospodarki Finlandii na tle jej otoczenia instytucjonalnego i uwarunkowań historycznych. W publikacji zaprezentowano wybrane, najważniejsze aspekty i uwarunkowania konkurencyjności tego kraju z odniesieniem do uwarunkowań polskich. Celem autorów było nie tylko pokazanie specyfiki Finlandii, lecz także wskazanie, na ile rozwiązania charakterystyczne dla tego kraju mogą być inspiracją dla Polski. Dlaczego właśnie Finlandia? Dlaczego wybór padł akurat na to państwo? Jest to kraj niewątpliwie w wielu wymiarach bardzo odmienny od Polski, chociaż paradoksalnie jednocześnie można zauważyć istotne podobieństwa i elementy wspólne. Podobny jest obszar (terytorium Finlandii obejmuje około 338 tys. km2, a Polski – około 312 tys. km2), lecz Finlandia jest krajem o wiele słabiej zaludnionym (5,57 mln mieszkańców). W wymiarze ekonomicznym jest natomiast dużo bardziej zaawansowana – produkt krajowy brutto per capita Finlandii to około 49 tys. USD, a więc ponad trzykrotnie więcej niż w przypadku Polski. Gospodarka zdominowana jest przez sektor usług i nowoczesny przemysł. Finlandię cechują w porównaniu z Polską nieco trudniejsze warunki naturalne, zwłaszcza chłodniejszy klimat (dotyczy to głównie północy kraju) oraz zdecydowanie niższa gęstość zaludnienia. Tradycja Finlandii – pomimo daleko posuniętej sekularyzacji – zakorzeniona jest w protestantyzmie w wersji luterańskiej. Polska ma z kolei większą historyczną tradycję niepodległościową, zdominowaną przez katolicyzm. Co ciekawe, oba kraje były przez cały wiek XIX zależne politycznie od innych – Polska od mocarstw zaborczych, a Finlandia najpierw od Szwecji, później zaś od Rosji, przy czym zależność ta w przypadku Finlandii wiązała się z dość dużym zakresem autonomii, natomiast w Polsce kwestia autonomii była o wiele bardziej złożona i skomplikowana. W przypadku obu krajów można więc mówić o znacznej historycznej zależności od Rosji, chociaż wydaje się, że Finom bardziej niż Polakom udało się utrwalić swoją autonomię oraz zainicjować jeszcze w warunkach zależności od cara szereg nowoczesnych reform społecznych. Tradycja polska to w dużej mierze połączenie dziedzictwa szlacheckiego i chłopskiego. W Finlandii zawsze dominowała tradycja chłopska i mieszczańska, aczkolwiek obecny był i wciąż jest wątek arystokracji szwedzkiej (choćby przypadek fińskiego bohatera narodowego, marszałka i późniejszego prezydenta Carla Gustafa Mannerheima). Odzyskanie niepodległości w wyniku I wojny światowej było dla obu państw i narodów ogromnym wyzwaniem, ale i szansą. Polska i Finlandia były wówczas krajami na tle reszty Europy stosunkowo ubogimi i na swój sposób peryferyjnymi. Okres międzywojenny to dla obu państw czas budowy podstaw niepodległego bytu i prób modernizacji. Ogromnym wyzwaniem zarówno dla Finlandii, jak i dla Polski była II wojna światowa oraz towarzysząca jej w przypadku Finlandii wojna zimowa i wojna kontynuacyjna. Lata powojenne to okres zależności obu krajów od ZSRR, chociaż niewątpliwie w przypadku Finlandii była ona dużo bardziej ograniczona i mniej dotkliwa. Ponadto kraj ten był w stanie zachować i rozwinąć instytucje demokratyczne, rynkowe i wolnościowe. Przemiany lat 90. XX w. i późniejsze, zwłaszcza upadek i rozpad ZSRR, stworzyły Finlandii i Polsce oraz wielu innym państwom nowe warunki i szanse, choć połączone to było z poważnymi wyzwaniami. Oba kraje na swój sposób im sprostały, przy czym wydaje się, że w przypadku Finlandii było to łatwiejsze i dało znakomite efekty. Wielkim wyzwaniem, ale i szansą dla Finlandii było również wstąpienie do Unii Europejskiej (UE) oraz zdecydowane postawienie na gospodarkę opartą na wiedzy (Wierzbołowski, 2003, s. 70). Co więcej, Finlandia od dawna współpracuje w ramach grupy krajów skandynawskich tworzących Radę Nordycką. Należy też wspomnieć o znaczeniu i rozwoju relacji z odzyskującymi w latach 90. XX w. niepodległość republikami bałtyckimi: Litwą, Łotwą, a zwłaszcza Estonią. Finlandia to przede wszystkim kraj wyróżniający się na tle Europy i świata wysoką konkurencyjnością i innowacyjnością gospodarki, czego przejawem jest zajmowanie czołowych miejsc w zdecydowanej większości rankingów międzynarodowych1. Wyróżnia się także wysokim poziomem wykształcenia, jakością szkolnictwa oraz – szerzej – kapitału ludzkiego i społecznego. Wielu autorów zwraca uwagę na wysoką jakość instytucji formalnych i nieformalnych, poziom zaufania społecznego i wysoką jakość polityki społecznej. Finlandię cechuje też interesująca i specyficzna dla Skandynawii synteza rozwiązań wolnorynkowych oraz rozsądnego, umiarkowanego interwencjonizmu państwowego, rozwijających się w warunkach dość zaawansowanego dialogu społecznego, co jest typowe dla krajów nordyckich oraz ich specyficznej kultury politycznej i korporacyjnej. Symbolem wielkiego (a zarazem niestety częściowo przejściowego i nie do końca konsekwentnie zrealizowanego) sukcesu ekonomicznego, technologicznego i biznesowego Finlandii stała się w pewnym momencie firma Nokia, specjalizująca się początkowo w produkcji drewna i kaloszy. Była ona pod koniec lat 90. XX w. światowym liderem w zakresie telefonii komórkowej i nowoczesnych technologii, lecz nie doceniła rewolucji wywołanej przez smartfony. Mniej znanym przykładem dokonań tego kraju są inne instytucje oraz organizacje publiczne i prywatne (m.in. omówiony bardziej szczegółowo w niniejszej monografii Narodowy Fundusz Badań i Rozwoju Sitra). Zarówno ja, jak i moi studenci jesteśmy w znacznym stopniu zainspirowani dokonaniami naszych partnerów z Finlandii oraz przygotowanymi przez nich opracowaniami i raportami. Ich podejście do konkurencyjności i innowacyjności oraz kwestii ekonomicznych, filozoficznych, społecznych i etycznych wydaje się bardzo interesujące. Wszystko to powoduje, że warto zainteresować się fenomenem tego kraju oraz rozważyć, czy i na ile fińskie rozwiązania mogłyby sprawdzić się w Polsce oraz jakie są szanse i ograniczenia w tym zakresie.