Lekarz i duchowny na prowincji

7 WPROWADZENIE Niniejsza publikacja to kolejny tom z serii wydawanej od 2012 roku przez Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Ostrawskiego oraz Wydział Humanistyczny (poprzednio Filologiczno-Historyczny) Uniwersytetu Humanistyczno- Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie, poświęconej krytycznej refleksji nad kondycją różnych grup społecznych, zaliczanych do szeroko rozumianej inteligencji, a działających poza najważniejszymi ośrodkami kulturalnymi. Zawiera materiały będące pokłosiem dwóch międzynarodowych konferencji naukowych, z których pierwsza, pt. „Lekarz na prowincji”, odbyła się w Hucisku 9–10 listopada 2017 roku. Druga konferencja odbyła się w Częstochowie w grudniu 2018 r., a jej przedmiotem był „Duchowny na prowincji”. Otwierający tom tekst Katarzyny Milik prezentuje historię szpitala-domu schronienia dla ubogich w Krzepicach istniejącego od 1436 r. W 1847 roku częstochowski rejent Ignacy Budrewicz – wkładem w rozwój opieki medycznej i socjalnej na prowincji – wystawił dla potrzeb szpitala obszerny dom na rynku w Krzepicach, który odtąd był schronieniem dla chorych i ubogich. Z kolei Marian Surdacki przedstawił dzieje Urzędowa przez pryzmat sylwetek „lekarzy” urzędowskich. Autor przybliża ich status społeczny i materialny, obyczajowość oraz codzienne obowiązki. W następnym tekście, autorstwa Tadeusza Srogosza, omówiono proces rozbudowy nowożytnej administracji, za czym postępowało zatrudnianie lekarzy urzędowych. Autor podkreśla, że działania zmierzające do wzmacniania kadr na prowincji wpisywały się w proces profesjonalizacji i medykalizacji. Podobne procesy z perspektywy ukraińskiej prowincji ukazują dwa kolejne teksty. Evgen Sinkevich przedstawia organizację ochrony zdrowia w Guberni Chersońskiej w drugiej połowie XIX wieku, podkreślając, że w Odessie zakłady opieki były własnością gminy, natomiast w Chersoniu znajdowały się w zarządzie władz administracyjnych guberni i ta dwoistość istniała na tym terenie do 1861 r. Vladimir Alkov nakreślił funkcjonowanie największej prowincjonalnej prywatnej kliniki dr. Płatonowa w Charkowie. Sukces zapewniał jej „nieformalny” związek z uniwersytetem, dzięki czemu klinika przetrwała dłużej niż wszystkie inne tego typu placówki. Autorzy kolejnych tekstów rozwój opieki medycznej na prowincji pokazują przez pryzmat indywidualnych biografii, Hana Sustkova – poprzez 8 Maxmiliana Munka, głównego lekarza Witkowickiego Gwarectwa Górniczo- Hutniczego w Witkowicach koło Morawskiej Ostrawy, jednej z największych firm przemysłowych w monarchii austriackiej. W 1890 r. Munk doprowadził do uruchomienia szpitala fabrycznego, w którym zastosowano najnowsze osiągnięcia europejskiej medycyny, które poznał w czasie studiów w Wiedniu. Anna Demochko i Igor Robak zapoznają Czytelnika z życiem lekarza Bronisława Przewalskiego z Charkowa. Szczególną uwagę zwrócono na prace naukowe profesora, które m.in. służyły jako podręczniki dla studentów medycyny. Maciej Janik przybliżył postać Feliksa Antoniego Przypkowskiego, lekarza, bibliofila, znawcę gnomoniki i astronomii. Na pozostawionych przez niego fotografiach zachował się obraz dawnego życia Jędrzejowa. Z kolei Varfolomiej Savchuk przedstawił zarys twórczości ukraińskiego lekarza Yuriya Oleksiyovycha Yenenko. Swoim dorobkiem w istotny sposób wpłynął na działalność medyczną i literacką regionu Ługańska oraz Ukrainy. Ten fragment publikacji zamyka Anna Meiser, omawiając rozwój placówek zdrowia w Bytomiu przed II wojną światową, kiedy stanowił prowincjonalne miasto w Rzeszy Niemieckiej. Jednocześnie opisywane obiekty, służące po 1945 r. przeważnie innym mieszkańcom, zmuszają ich do emocjonalnego utożsamienia się z nimi. Obecnie polski Bytom może być więc przykładem „miasta wielokrotnego zapisu”, obecności w zbiorowej pamięci dawnych pokoleń pomimo zmiany poprzedniego kodu kulturowego. Duża część referatów wygłoszonych na konferencji „Lekarz na prowincji” odnosi się do szeroko rozumianego związku medycyny i literatury. Traktuje o nim tekst Beaty Łukarskiej poświęcony medycynie mirakularnej, co Autorka analizuje na przykładzie tzw. ksiąg cudów z XVII–XVIII wieku. Kolejne przybliżają sylwetki lekarzy, którzy uzyskali uznanie, działając także na innych polach, w tym Stanisława Słonimskiego, przyjaciela Bolesława Prusa, któremu swój tekst poświęciła Martyna Ujma. W prowincjonalnym środowisku Częstochowy najwybitniejszą osobowością był niewątpliwie dr Władysław Biegański, chociaż wielu częstochowskich lekarzy na przełomie XIX i XX wieku było zaangażowanych w działalność kulturalną, o czym pisze Agnieszka Pobratyn. Samemu Biegańskiemu poświęcone są dwa teksty. W pierwszym Sebastian Gałecki analizuje proponowane przez niego zasady etyki lekarskiej, zwracając uwagę na jej aktualność. Mocno podkreśla też tożsamość Biegańskiego jako lekarza i naukowca, który swojej „prowincjonalności” się nie wstydził, lecz uznawał ją za dużą wartość. W drugim Ewelina Dziewońska-Chudy analizuje postać Władysława Biegańskiego w świetle pism Józefa Mikołajtisa – polonisty i badacza. Dopełnieniem poświęconego mu wątku jest artykuł Beaty 9 Grzanki, w którym autorka omawia strukturę zbiorów częstochowskiej Biblioteki Publicznej (Biegański był jej inicjatorem, a obecnie nosi ona jego imię). Szerzej z problemem lekarzy w literaturze mierzy się Joanna Warońska- Gęsiarz, konstatując wzrost częstotliwości ich występowania w tekstach literackich, w związku z postępującą medykalizacją życia. Skupia się na sztukach skamandrytów i ich przyjaciół, w których utworach poznajemy lekarzy zazwyczaj jako postacie komiczne, niekiedy przekonanych o skuteczności zaleceń medycyny, często jednak wątpiących w możliwości swej profesji. Julita Paprotna na podstawie reportażu Filipa Springera analizuje brzydotę polskich miast jako pewnego rodzaju chorobę, szerzącą się jak epidemia. Z kolei Ewelina Zygan zwraca uwagę, że filozofia nie musi być „czystym” dociekaniem mądrości, że posiada także niewątpliwy charakter terapeutyczny. Drugą część niniejszego tomu stanowią referaty, których zbiorowym bohaterem są duchowni różnych wyznań. Od momentu powstania stałych struktur obsługujących wiernych, zdecydowana ich większość działała na prowincji. Pierwszy z autorów, Wacław Gojniczek, omawia życie Jerzego młodszego Fabriciusa z Falkensteinu uznane za typowe dla losów pastorów górnośląskich w 1. połowie XVII wieku. W okresie dominacji w księstwach śląskich protestantyzmu musieli je opuszczać w momencie zmiany wyznania przez panującego, a później w okresie kontrreformacji prowadzonej przez Habsburgów. Przenosząc się w bardziej prowincjonalne regiony, nie przestawali pisać i głosić Słowa Bożego, co dotyczyło też duchownych innych wyznań. Jednym z nich był działający na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego Bartalamej Wyszomierski, którego kazania z lat 1672–1677 analizuje Natallia Śliż. Misjonarską działalność prowadzili także zakonnicy klasztoru bazylianów w Humaniu, co jest przedmiotem artykułu Igora Kriwoszei i Igora Stecyka. Tekst uzupełniają biogramy ponad dwudziestu zakonników działających w Humaniu w latach 1765–1784. Również rabini pełnili istotną rolę w życiu żydowskiej społeczności, choć nie są oni duchownymi, ale znawcami żydowskiego Prawa. Janusz Spyra pokazuje to na przykładzie Śląska Austriackiego, jednego z krajów koronnych monarchii Habsburgów podkreślając, że działalność na prowincji stawiała przed „prowincjonalnymi” rabinami inne wyzwania, w porównaniu do ich kolegów w większych ośrodkach. uwagę Michaela Morys-Twarowskiego wzbudził Paweł Terlica, jako ostatni pastor z Moraw działający na Śląsku Cieszyńskim, jako pastor w Goleszowie i zwierzchnik senioratu śląskiego. W większości zborów ewangelickich w Księstwie Cieszyńskim dopiero stopniowo po 10 wydaniu Patentu Tolerancyjnego z 1781 r. pastorami zostawały osoby z miejscowych rodzin. Duchowni, wykonując swoje obowiązki duszpasterskie, nawet na prowincji nie rezygnowali z oddziaływania na innych polach. Przykładem jest Karel Dostál–Lutinov, nad którego karierą pochyliła się w swoim tekście Jitka Jonová. Chociaż działał poza największymi ośrodkami Czech i Moraw, stał się jednym z czołowych działaczy tzw. czeskiej katolickiej moderny, literatury wykraczającej formą poza schematy narzucone przez tradycyjne piśmiennictwo kościelne. Z kolei na Ukrainie, wobec braku rodzimej inteligencji, jeszcze na przełomie XIX i XX wieku najważniejszą rolę w procesie budowania nowoczesnego poczucia narodowego odgrywało duchowieństwo greckokatolickie, o czym pisze Bogdan Baran. Greckokatoliccy proboszczowie ponosili także ciężar ukraińskiej „pracy organicznej”. Zapewniało to niższemu duchowieństwu, działającemu na prowincji, szczególną pozycję w społeczeństwie. Podobną pozycję zajmował również kler katolicki w XIX-wiecznej Polsce, co najczęściej skutkowało pozytywnym kreowaniem postaci duchownych w polskiej literaturze. Jednak stosunek Henryka Sienkiewicza do kleru jest zmienny, czym zajmuje się w kolejnym artykule Barbara Szargot. Wynikało to między innymi z życiowych perypetii jednego z najważniejszych polskich pisarzy tego okresu. Także w 1. połowie XX stulecia duchowni odgrywali ważną rolę u boku swoich wiernych. Na przykładzie Łotwy omawia to Ēriks Jēkabsons, przywołując postać wywodzącego się z polskiej rodziny Aleksandra Nowickiego, jednego z najbardziej aktywnych w okresie międzywojennym księży katolickich. Zarówno jako zwykły wikariusz, jak i pełniąc inne funkcje Nowicki bronił praw Łotyszy oraz miejscowych Polaków, przede wszystkim zaś Kościoła katolickiego, szczególnie w czasach II wojny światowej, pod brutalnymi rządami komunistów, a później Niemców. Zbliżoną tematykę porusza Wołodimir Starka w odniesieniu do proboszczów w Galicji Wschodniej w latach 1939–1941. Autor analizuje politykę sowieckiego reżimu totalitarnego w sferze religii, stara się także pokazać mechanizmy adaptacji chłopów do realizacji duchowych potrzeb w zmieniających się warunkach. Anna Czerniecka-Haberko, Barbara Szargot (Lekarz na prowincji) Norbert Morawiec, Janusz Spyra (Duchowny na prowincji)