Ku społeczeństwu obywatelskiemu

Publikacja stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, czy na wydarzenia roku 1863 można spojrzeć nie z perspektywy klęski powstania, a w kontekście rozwoju idei społeczeństwa obywatelskiego oraz jej zastosowania w praktyce na ziemiach polskich. Jedną z kluczowych przyczyn podjęcia decyzji o wybuchu powstania styczniowego było przekonanie, że społeczeństwo stanowi strukturę zdolną do samodzielnego odzyskania niepodległości na drodze walki zbrojnej. Doświadczenia lat 1861–1864 stanowiły zatem próbę realizacji idei społeczeństwa obywatelskiego skupionego wokół prowadzonej walki o niepodległość, co więcej – społeczeństwa eksperymentującego, poszukującego coraz bardziej efektywnych działań zmierzających do osiągnięcia celu. Publikacja porusza temat, który dotąd nie był kompleksowo opracowany w literaturze przedmiotu. Autorka, prezentując model społeczeństwa obywatelskiego, jaki pojawiał się w ideologii i programach politycznych owego czasu, pokazuje też strategie jego realizacji i rolę, którą miał pełnić w odzyskaniu własnej państwowości. W książce zaprezentowane zostały: 1. proces budowania wspólnoty obywatelskiej i narodowej, 2. dyskusje o strukturze wewnętrznej społeczeństwa i problemach jej modernizowania, konieczności zmiany, najczęściej radykalnej i nieodwracalnej, o jej zakresie, o wyborze modelu ewolucji społeczeństwa traktowanego jako nieodłączny element działalności politycznej, 3. zagadnienie wzajemnych relacji między rządem a społeczeństwem w ujęciu teoretyków myśli społecznej związanych z Rządem Narodowym, 4. zjawisko wojny obywatelskiej i społeczne postawy wobec niej, 5. poszukiwanie źródeł niepowodzeń obywatelskich, a tym samym odpowiedzi na pytanie, z jakiego powodu działania wspólnotowe okazały się nieefektywne, a zatem analiza przyczyn swoistej słabości wspólnoty. W dotychczasowych analizach historii 1863 roku dominowały opinie i oceny formułowane z perspektywy klęski i jej konsekwencji. Należy się zastanowić, czy takie stanowisko oddaje wieloaspektowość wydarzeń tego burzliwego okresu. Czy tego negatywnego bilansu nie udałoby się zweryfikować poprzez analizy odnoszące się do doświadczeń lat 1861–1864 w kontekście rozwoju idei społeczeństwa obywatelskiego oraz jej zastosowań w praktyce społecznej na ziemiach polskich. Negatywne konsekwencje to zaledwie jeden aspekt wydarzeń. Obok niego istniało wiele innych. Można wyróżnić i opisać liczne zjawiska mające wpływ na kształtowanie wspólnoty narodowej oraz tworzących ją grup społecznych i środowisk regionalnych. W wydarzeniach lat 1861–1864 widoczne stały się zarówno oznaki upadku nienowoczesnych modeli myślenia, jak i początki nowych. Społeczeństwo połączone zbiorową pamięcią o wspólnej przeszłości życia w państwie wpływającym na bieg dziejów Europy, tworzącym oryginalne rozwiązania ustrojowe z rozbudowaną funkcją parlamentu stanowego, poszukiwało inspiracji do dalszych działań służących zachowaniu tożsamości etnicznej i kulturowej. Czy ten czas służył także kształtowaniu wspólnoty połączonej dyskusjami o kryteriach „bycia” obywatelem, definiowaniu praw i obowiązków, relacji między jednostką a zbiorowością państwową, a w polskim przypadku – także narodową, o tolerancji i wzajemnym szacunku dla odmienności, rozumieniu źródeł i przejawach pluralizmu światopoglądowego, formach i rolach samoorganizacji i modelach samorządu? (Ze Wstępu) Autorka podjęła problem, o którym tu i ówdzie wspominano, ale nikt nie odważył się postawić pytania, na ile wydarzenia z lat 1861–1864 wpłynęły na kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego. Zagadnienie bardzo trudne, bo w różnych kręgach ideowo-politycznych czasów powstania styczniowego różnie pojmowano i definiowano pojęcie „obywatelstwa”. Chcąc odpowiedzieć na to pytanie, należało przeanalizować dokumenty władz cywilnych i wojskowych powstania styczniowego, prasę, różnego rodzaju broszury polityczne, pamiętniki itd. […]. W moim przekonaniu w dotychczasowych badaniach nad powstaniem styczniowym nikt tak skrupulatnie nie przeanalizował prasy, jak zrobiła to właśnie prof. Alicja Kulecka. […] nikt nie zadał pytania, jak ta prasa definiowała pojęcie „obywatela”, jakie drogi proponowała, by społeczeństwo polskie stało się społeczeństwem obywatelskim. To jest największy walor tej pracy. […] Profesor Alicja Kulecka podjęła nowy, ciekawy i bardzo złożony problem. Jej ustalenia staną się inspiracją do stawiania kolejnych pytań o wpływ powstania styczniowego na polską myśl polityczną XIX i XX wieku. (Z recenzji prof. Wiesława Cabana)