Dwieście lat Gogola

Wesoła mistyka i gorzki, a czasami makabryczny śmiech pojawiają się wszędzie gdzie jest obecny Gogol, a jest obecny wszędzie – nie tylko w Rosji XIX wieku, lecz także w Polsce wieku XXI-go, a także w wielu innych obszarach geograficznych i historycznych. Czesław Miłosz pewnego razu zauważył, że cała potęga Rosji „zawsze jest potęgą centralnej władzy, a tymczasem w zaniedbanym prowincjonalnym miasteczku niezmiennie powtarza się Rewizor Gogola”. To prawda, ale prawdą jest także to, że zarówno Rewizora, jak i Ożenek obecnie wystawiają i będą jeszcze wielokrotnie wystawiać na scenach polskich nie po to wcale, by opowiedzieć widzom o tym jak kiepsko się żyje w Rosji, lecz dlatego że prawie każdy mężczyzna jest podobny do Chlestakowa lub Podkolesina i prawie każda kobieta przypomina Annę Andriejewnę lub Agafię Tichonownę. Więcej powiem: świat Gogola powstał rzecz jasna w wyobraźni mistyka i wizjonera, ale kto byłby w stanie udowodnić, że ten całkiem realny świat, w którym wszyscy żyjemy i który na pozór jest zupełnie normalny, nie jest pełen absurdu i nie jest tak samo groteskowy, jak Petersburg gdzie mieszkał niegdyś Akakij Akakiewicz Baszmaczkin? Z artykułu wstępnego Веселая мистика и горький, а порою страшноватый смех появляются там, где царит Гоголь, а он царит везде – не только в России позапрошлого века, но и в Польше нынешнего, а также во многих иных национальных мирах и эпохах. Чеслав Милош как-то заметил, что всё могущество России – „всегда лишь могущество центральной власти, а тем временем в захудалом провинциальном городишке неизменно повторяется сюжет гоголевского Ревизора”. Это правда, но правда и то, что и Ревизора, и Женитьбу ставили и будут ставить в нынешней Польше многочисленное число раз не затем вовсе, чтобы рассказать зрителям, как плохо жить в России, а потому что Хлестаков и Подколесин хотя бы в малой степени живут в каждом мужчине, в то время как Анна Андреевна или Агафья Тихоновна – очень во многих женщинах. Скажу больше: гоголевский мир – это, конечно, мир, созданный в воображении мистика и визионера, но кто в состоянии доказать, что тот реальный мир, в котором мы все живем, не бывает порою так же внешне похож на нормальную жизнь и так же полон гротеска и абсурда, как Петербург, где когда-то жил Акакий Акакиевич Башмачкин? Из вступительной статьи